Een narcist herkennen is een ingewikkelde en verwarrende opgave. Hoewel er specifieke kenmerken zijn die narcisme definiëren, worden deze in de praktijk vaak gemist. Partners ontdekken het vaak pas als de schade al is aangericht, hulpverleners missen regelmatig de signalen, en zelfs naasten zien de ware aard van een narcist meestal te laat. Omdat narcisme geen vastomlijnde stoornis is, maakt juist die variatie het extra lastig om iemand direct als narcist te identificeren. In dit artikel verkennen we de belangrijkste redenen waarom narcistisch gedrag moeilijk te herkennen is en geven we inzichten in de onderliggende dynamiek van deze persoonlijkheidsstoornis.
Narcistisch gedrag en de overlap met andere stoornissen
Een belangrijke reden waarom narcisme moeilijk te te herkennen is, ligt in de overlap met andere persoonlijkheidsstoornissen. Verschillende stoornissen vertonen overeenkomsten in gedrag, waardoor de symptomen van narcisme soms niet meteen opvallen. Laten we enkele veelvoorkomende overlaps bekijken:
- De antisociale persoonlijkheidsstoornis: net als bij narcisme is er vaak sprake van grensoverschrijdend gedrag en een gebrek aan respect voor de gevoelens of rechten van anderen. Het verschil is dat narcisten meestal meer gericht zijn op bewondering, terwijl antisociale mensen meer neigen naar het behalen van persoonlijke winst.
- De borderlinestoornis: zowel borderline als narcisme delen kenmerken zoals een intense angst om verlaten te worden, impulsief gedrag en gevoelens van leegte. Bij borderline uit deze leegte zich vaak in extreme emotionele reacties, terwijl een narcist dit probeert te maskeren met grootheidswaanzin.
- Autisme: problemen in sociale interactie en communicatie worden vaak geassocieerd met zowel autisme als narcisme. Terwijl autisme voortkomt uit een onvermogen om sociale signalen te interpreteren, is dit bij narcisten eerder een vorm van bewuste manipulatie van anderen om hun eigen behoeften te bevredigen.
Daarnaast kunnen narcisten gedrag vertonen dat psychopathisch lijkt, bijvoorbeeld door anderen puur als objecten te behandelen. Dit komt vooral tot uiting in relaties, waarin narcisten partners vaak manipuleren en zonder enige vorm van schuldgevoel emotioneel misbruiken. Uit interviews met partners van narcisten blijkt dat deze overlap regelmatig verwarring veroorzaakt, waardoor de stoornis niet direct wordt herkend.
Narcisme is geen eenduidig profiel
Een andere reden waarom narcisme lastig te identificeren is, is dat er geen vastomlijnd profiel bestaat. Narcisten vertonen niet altijd dezelfde gedragingen, wat het moeilijk maakt om ze in een vroeg stadium te herkennen. Hier zijn enkele voorbeelden:
Sommige narcisten weigeren pertinent om ooit hun ongelijk toe te geven en zullen nooit een verontschuldiging aanbieden. Andere narcisten hebben juist geen enkele moeite om sorry te zeggen, maar gebruiken dit puur als tactiek om conflicten te ontwijken en vervolgens hun oude gedrag voort te zetten.
Deze verschillen in gedrag maken het lastig om narcisten te plaatsen binnen een eenduidig kader. Bovendien zijn narcisten vaak meesters in het aanpassen van hun gedrag aan de situatie. In een sociale setting kunnen ze bijvoorbeeld charmant en overtuigend overkomen, terwijl ze in een intieme relatie destructief en manipulatief zijn. Dit gebrek aan consistentie maakt het voor zowel partners als professionals moeilijk om een patroon te herkennen.
Daarnaast bestaat er variatie in de mate waarin narcistische trekken naar voren komen. Sommige narcisten zijn zeer extravert en zoeken voortdurend aandacht, terwijl anderen meer ingetogen zijn en hun manipulatieve gedrag subtieler uiten. Dit benadrukt opnieuw hoe divers narcisme zich kan manifesteren.
Narcistisch gedrag wordt pas later zichtbaar
In het begin van een relatie of interactie met een narcist lijkt er vaak niets aan de hand. Narcisten zijn doorgaans charmant, attent en charismatisch. Deze eerste indruk zorgt ervoor dat hun omgeving hen positief waardeert en dat mogelijke negatieve gedragingen niet direct opvallen. Pas na verloop van tijd komen de minder aantrekkelijke eigenschappen naar boven.
Partners van narcisten merken bijvoorbeeld dat de aanvankelijke bewondering en aandacht omslaan in controle, manipulatie en een gebrek aan empathie. Veel partners geven aan dat het maanden of zelfs jaren duurde voordat ze de destructieve patronen in hun relatie herkenden. In professionele settings duurt het vaak ook lang voordat collega’s of leidinggevenden doorhebben dat het charmante gedrag van een narcist slechts een masker is.
Een narcist herkennen: open en verborgen narcisme
Narcisten zijn er in verschillende vormen, wat het identificeren van de stoornis verder bemoeilijkt. De twee belangrijkste typen narcisme zijn:
Openlijk narcisme
Dit type narcist is makkelijk te herkennen aan zijn arrogantie, zelfverzekerdheid en overdadige behoefte aan aandacht. Openlijke narcisten zijn vaak breedsprakig en overtuigend. Ze kunnen echter ook dominant en beledigend zijn, vooral wanneer hun superioriteitsgevoel wordt uitgedaagd. Door hun charme en zelfvertrouwen weten ze vaak indruk te maken en met hun gedrag weg te komen.
Verborgen narcisme
Verborgen narcisten zijn minder opvallend. Ze vermijden vaak sociale interacties en lijken ingetogen of zelfs verlegen. Deze introverte houding kan misleidend zijn, omdat het empathisch of kwetsbaar kan overkomen. In werkelijkheid gebruiken verborgen narcisten deze houding om anderen te manipuleren en hun zin te krijgen.
Ze spelen vaak in op het medeleven van hun omgeving door zich als slachtoffer te presenteren. Dit type narcisme is daardoor moeilijker te herkennen, vooral in informele settings.
Ondanks deze verschillen delen beide typen narcisten een fundamenteel gevoel van superioriteit. Ze vinden dat ze recht hebben op een speciale behandeling en tonen weinig tot geen empathie voor de gevoelens van anderen. Beide typen hebben ook een enorme behoefte aan bewondering en erkenning.
Narcisme en het verschil tussen mannen en vrouwen
Volgens cijfers van het CBS (2018) komt narcisme vaker voor bij mannen dan bij vrouwen. Ongeveer 75% van de narcisten is man, terwijl slechts 25% vrouw is. Bij narcisten die hulp zoeken, is dit verschil nog groter: 85% van de hulpzoekenden is man, tegenover 15% vrouw. Dit betekent niet dat vrouwen geen narcistische trekken kunnen hebben, maar het wijst erop dat narcisme als stoornis vaker bij mannen voorkomt.
Vrouwen met narcistische trekken vertonen vaak subtieler gedrag, zoals emotionele manipulatie of het gebruik van hun uiterlijk om bewondering te krijgen. Mannen daarentegen zijn vaker uitgesproken in hun grootheidswaan en vertonen openlijk dominantie.
Is narcistisch gedrag te genezen?
Het antwoord op deze vraag is helaas ontluisterend: narcisme is niet volledig te genezen. De stoornis kan niet verdwijnen, omdat het diepgeworteld zit in de persoonlijkheidsstructuur. In het beste geval kunnen sommige symptomen, zoals agressief of manipulatief gedrag, worden verminderd. Therapie biedt echter zelden volledige verlichting, omdat narcisten vaak geen zelfinzicht hebben. Ze erkennen niet dat hun gedrag problematisch is en leggen de schuld meestal bij anderen.
Een andere complicatie is dat narcistisch gedrag vaak wordt beloond. Grootspraak en bluf leveren narcisten op korte termijn succes op, wat hen motiveert om hun gedrag voort te zetten. Dit maakt verandering moeilijk, zelfs wanneer hun relaties of werk onder hun gedrag lijden.
Narcisten zoeken zelden hulp uit eigen beweging. Als ze dat wel doen, is dit meestal omdat ze worden geconfronteerd met een ultimatum, zoals een dreigende scheiding. Zelfs dan zien ze het probleem vaak niet in en blijven ze geloven dat anderen de oorzaak zijn van hun moeilijkheden.
Toch kan therapie soms helpen om narcisten trucjes of technieken te leren die het voor hun omgeving gemakkelijker maken. Ze leren bijvoorbeeld hoe ze oppervlakkig rekening kunnen houden met de emoties van anderen. Hoewel dit geen echte empathie is, kan het de dynamiek in relaties enigszins verbeteren.
Tot slot
Het herkennen van een narcist is een complex proces dat wordt bemoeilijkt door overlap met andere stoornissen, het ontbreken van een eenduidig profiel en de aanvankelijk charmante uitstraling van narcisten. Of het nu gaat om openlijk of verborgen narcisme, beide typen hebben een fundamenteel gebrek aan empathie en een overweldigende behoefte aan bewondering.
Hoewel narcisme niet volledig te genezen is, zijn er technieken die narcisten kunnen leren om hun gedrag minder schadelijk te maken. Voor partners, hulpverleners en de directe omgeving blijft het essentieel om alert te zijn en destructieve patronen tijdig te herkennen.
Dit vind je wellicht ook interessant
5 rode vlaggen van een narcistische relatie
3 doorslaggevende elementen om een narcist te ontmaskeren
7 angsten van een narcist – Dit vrezen narcisten het meest
De grootste angst van een narcist: Waarom narcisten doodsbang zijn voor afwijzing
Leven met een narcistische ouder – De gevolgen voor het welzijn van je kind
Ouderverstoting door een narcist – De oorzaken en gevolgen
Co-ouderschap met een narcist – Do’s and don’ts
